9 gündür ki, Rusiya ilə Ukraynda arasında müharibə davam edir. Bu, iki ölkə arasında tarixin ən gərgin dönəmidir. Bəs tarixdə Rusiya-Ukrayna münasibətləri necə olub?
AZXEBER.COM bu münasibətlərdə ən önəmli hadisələrlə bağlı araşdırma edib.
Rusiya Federasiyası ilə Ukrayna arasında müasir ikitərəfli rəsmi münasibətlər keçmiş Rusiya İmperiyasının Birinci Dünya Müharibəsi illərində siyasi islahatlardan keçməsi ilə başladı. 1920-ci ildə Ukraynanın Rusiya və Polşa Qızıl Ordusu tərəfindən işğalı ilə iki ölkə arasında ikitərəfli münasibətlər dəyişdi. İkitərəfli münasibətlər 1990-cı illərdə həm Sovet Rusiyasının, həm də Sovet Ukraynasının rəsmi olaraq təsisçi respublikaları olan Sovet İttifaqının dağılmasından qısa müddət sonra yenidən alovlandı.
İki ölkə arasında münasibətlər 8 il öncə düşmən səviyyəsinə çatdı. 2014-cü il Ukrayna inqilabından sonra Rusiyanın Krımı Ukraynadan ilhaq etdi. Bundan başqa Rusiya 2020-ci ilin əvvəlində baş verən müharibədə "Donetsk Xalq Respublikası” və "Luqansk Xalq Respublikası”nın separatçı döyüşçülərinə dəstək verdi. Bütün bunlar 13 000-dən çox insanın ölümünə və Qərbin Rusiyaya qarşı sanksiyalarına səbəb oldu.
2014-cü ilin mart və aprel aylarında Rusiyayönlü qruplar Ukrayna hökumətinin nəzarətindən kənarda olan Donetsk və Luqansk vilayətlərində "Xalq Respublikaları” elan etdi. Bununla Ukraynada rusiyayönlü iğtişaşlar başladı. Bu cür etiraz aksiyalarının davamı olaraq Krım yarımadası Rusiya Federasiyası tərəfindən anneksiya olundu. Rusyönümlü separatçıların daha böyük qruplaşmaları Ukraynanın cənub və şərq hissələrinə də yayıldı. Bu da Donetsk və Luqanskda özünü idarə etmək iddiasında olan separatçı qüvvələrlə Ukrayna hökuməti arasında silahlı münaqişənin baş verməsi ilə nəticələndi.
Öz müstəqilliyini elan etmiş separatçı "Donetsk Xalq Respublikası”nda 2014-cü ilin may ayından rəhbərliyin dəyişdiyi avqust ayına qədər olan müddət ərzində separatçı hökumətin bir çox liderləri Rusiya vətəndaşlarından ibarət idi. Bu dönəmdə Ukrayna Rusiyaya qarşı çoxsaylı beynəlxalq məhkəmə işlərinə başladı. Bundan sonra bütün hərbi əməkdaşlığı və hərbi ixracı dayandırdı. Bir çox ölkələr və beynəlxalq təşkilatlar Rusiya Federasiyasına, eləcə də gərginlikdə iştirak edən və buna görə məsuliyyət daşıyan Ukrayna vətəndaşlarına qarşı sanksiyalar tətbiq etdi.
5 sentyabr 2014-cü ildə Ukrayna ilə Rusiya arasında atəşkəs barədə Minsk protokolu adlı sənəd imzalandı. Lakin bu atəşkəs müqaviləsi uzun müddət qüvvədə qalmadı. Belə ki, artıq 2015-ci ilin yanvarında Donetsk Beynəlxalq Hava Limanı və Debaltsev şəhəri də daxil olmaqla münaqişə zonası boyunca ağır döyüşlər başlandı. Atəşkəs müqaviləsinin imzalanmasından dərhal sonra separatçı qüvvələr Debaltsev şəhərinə hücuma keçdi və nəticədə burada yerləşən Ukrayna qoşunları geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Debaltsevin separatçılar tərəfindən ələ keçirilməsindən aylar sonra təmas xətti boyunca kiçik toqquşmalar davam etsə də, heç bir ərazi dəyişikliyi qeydə alınmadı.
2015-ci il fevralın 10-da Rusiyanın hərbi müdaxiləsinə cavab olaraq Ukrayna parlamenti Rusiya Federasiyası ilə diplomatik əlaqələrin dayandırılması haqqında fərman layihəsini qeydə aldı. Bu dayandırma baş verməsə də, Ukrayna rəsmisi Dmitro Kuleba (Ukraynanın Avropa Şurasındakı Daimi Nümayəndəsi) 2016-cı il aprelin əvvəlində diplomatik münasibətlərin demək olar ki, sıfıra düşdüyünü etiraf etdi. 2017-ci ilin sonunda Ukraynanın xarici işlər naziri Pavlo Klimkin bəyan etmişdi ki, Rusiya ilə məzmunca diplomatik münasibətlər yoxdur.
2015-ci ildə Ukrayna "milli təhlükəsizliyə təhdid" kimi rus rəssamlarının və digər rus mədəniyyət nümayəndələrinin Ukraynaya girişini qadağan etməyə başlayıb. Noyabrın 30-dan (Kerç boğazında baş verən insidentdən sonra) Ukrayna humanitar məqsədlər istisna olmaqla, 16-60 yaş arası bütün rus kişilərinin ölkəyə girişini təhlükəsizlik tədbiri kimi əsas gətirərək qadağan etdi. Daha sonra Ukrayna noyabrın 26-da Ukraynanın 10 sərhəd bölgəsində 30 günlük hərbi vəziyyət rejimi tətbiq etdi. Hərbi vəziyyət Ukrayna prezidenti Petro Poroşenkonun Rusiya ilə "tammiqyaslı müharibə" təhlükəsi olduğunu iddia etdiyi üçün tətbiq edilib.
2017-ci ilin sonlarına qədər olan vaxt ərzində ATƏT müşahidəçiləri onlara müşahidə etmək icazəsi verilən iki nəzarət-buraxılış məntəqəsi vasitəsilə Rusiya ərazisindən Donbassa hərbi formaya oxşar geyimdə 30 minə yaxın şəxsin keçdiyini bildirmişdi. 2018-ci ilin avqust ayında ilk dəfə olaraq ATƏT-ə məxsus dron vasitəsilə Rusiyadan münaqişənin davam etdiyi əraziyə iki hərbi konvoyun daxil olması qeydə alındı. Münaqişənin başlanğıcında Ukrayna tərəfi də bir neçə dəfə hərbi konvoyların Ukrayna ərazisinə keçməsini qeydə alsa da, Rusiya bu iddiaları təkzib edirdi. 2018-ci ilin avqustunda münaqişə ərzində ilk dəfə olaraq separatçıların nəzarəti altında olan ərazidə Rusiyaya məxsus dörd ədəd radioelektron mübarizə sistemləri müşahidə olundu.
Tərəflər arasındakı ən son atəşkəs razılaşması isə 1 iyul 2018-ci il tarixində qüvvəyə mindi. Buna baxmayaraq, razılaşmanın qüvvəyə minməsindən bir neçə saat sonra Ukrayna və separatçı qüvvələr bir-birilərini atəşkəsi pozmaqda ittiham etdi.
Onu da qeyd edək ki, həm Rusiya, həm də Ukrayna 10-cu əsrdə Bizans kilsəsi altında müxtəlif etnik mənşəli bir neçə qəbilələri birləşdirdiyi üçün Rusiyadan öz irsini alır. "Böyük Sovet Ensiklopediyası”na görə, ruslar bir siyasi varlıq kimi feodal parçalanmasından əziyyət çəkirdilər və onun tarixi müxtəlif knyazlar arasında çoxsaylı münaqişələrlə doludur.
2022-ci il fevralın 24-də isə yenidən başlayan Rusiya-Ukrayna müharibəsi hazırda ən gərgin nöqtədədir. Tərəflər arasında danışıqlar baş tutsa da, hələ ki, hər hansı bir razılıq əldə etmək mümkün olmayıb.
Aydın Nuri
