Birinci mühüm fakt budur ki,  Nizami Gəncəvi fars təəssübünə yaddır.

Çünki,

- Şairin əsərlərində fars qeyrətkeşliyi yoxdur.

- Sasani padşahı Xosrov Pərvizin onu islamiyyətə çağıran Məhəmməd peyğəmbərin məktubunu cırmasını quduzluq kimi vəsf edir.

- Turan qəhrəmanı Əfrasiyab Nizaminin nəzərində İran qəhrəmanı Keyxosrov dəyərindədir.

- Nizami zərdüştçülük və atəşpərəsliyə qarşı düşmən mövqe nümayiş etdirir.

İkinci mühüm fakt budur ki, Nizami Gəncəvinin əsərlərinin əsas süjet xəttində türk sevgisi kəskin şəkildə duyulur. 

Çünki,

- Şair əsərlərində türk deyir: gözəl, mərd, qəhrəman, əskər, komandir, bilgin, ər, rəhbər anladır. Türklük deyir gözəllik,  yaxşılıq, təmizlik, doğruluq, mərdlik, qəhrəmanlıq, komandanlıq anladır. Türküstan deyir vəfa, doğruluq və aranılan yerlə ermişlik (vüsal) anlayır.

- Şair üçün dilbər sadəcə türk ola bilər, gözəl göz deyəndə türk gözü deyir, bir gülüşün şirinliyinə türk gülüşü deyir, Yeddi gözəl əsərində nağıl danışan gözəllər türk, gözəllərin olduğu saraya Türküstan deyir.

- Dara ilə İsgəndərin orduları qarşılaşanda şair yenə «türk yürüşündən», türklərin coşğunluğundan bəhs edir. Dara İsgəndərə xitab edərkən «türklər» ilə qorxudur. İsgəndər də qarşılığında «türklərim əl qaldırırlarsa, bir tək oxla bir ordunu yıxarlar deyir».

- Hətta peyğəmbəri vəsf edən şair ona ərəb vücudlu türk deyir.

- Nizami üçün ideal dövlət tipi türk dövlət tipidir. Sirlər Xəzinəsində bir qadının ağzı ilə Sultan Səncərə xitabla: «Madam  ki, ədalətsizliyə təhəmmül edirsən, demək ki, türk deyilsən» deyir.

- Təsadüfi deyil ki, türk çağdaşlarından şikayət edən şair «bu həbəşlikdə türkcəmi anlayan yox» deyə gileylənir.

Üçüncü mühüm fakt budur ki,  Nizami Gəncəvi Qafqaza bağlıdır.

Çünki,

- Qafqazın Nizamidə sadə, coğrafi bir anlam deyil, geopolitik baxımdan – qövmi, ictimai və siyasi bütün ünsürlərilə bir məsələ olaraq dəxi, əksləri vardır.

- Şairin «Xorsov və Şirin» əsərindəki hadisələr Azərbaycanda, o cümlədən də Arran və Muğanda cərəyan edir. 

- Tarixə vaqe deyilsə də, Nizami idealizə etdiyi Makedoniyalı İskəndəri iki dəfə Qafqaza gətirmişdir.

 

Dördüncü mühüm fakt budur ki,  Nizami Gəncəvinin Azərbaycanın Gəncə şəhərindən olmasıdır.  

 

Çünki,

- M.Ə.Rəsulzadə yazır ki, Bakıdan Gəncəyə gedən dəmiryolu üzərindəki Gəncəçay körpüsünü keçdikdən sonra sol yanda, yoldan təqribən 2-3 km məsafədə Şeyx Nizaminin türbəsi var. 

- Seyid Əzim Şirvani Tiflisə gedərkən Gəncədən keçmiş, ziyarət etdiyi Nizami məzarının xarab görünüşündən duyduğu acını nəzmə çəkmişdir.

- 1923-cü ildə Yeni Fikir qəzetində belə bir fikir qeyd olunub: «1923-cü ilin martında (Gəncə) şəhəri civarında məzar açılmış və ... Nizaminin sümükləri türk üsulu bir dəhnə içərisində bulunurmuş... Məzar təmir edilmiş və üstünə latın hərflərilə yazılı bir başdaşı tikilmişdir.» (Mənbə: Yeni fikir qəzeti, Tiflis, 25.11.1923, №256).

Çünki,

- Nizami bizə qadın hürriyyəti və isməti haqqındakı görüşünü qıpçaq türklərinə aid gözəl bir hekayəsi ilə anlatmaqdadır.  Həmin hekayədə İskəndərin Qıpçaq bəylərindən qadınların üzlərinin örtülməsi istəyinə belə cavab verilir:  «Sənin adətin üz qapamağı istər, bizim adət də göz qapamağı istər. Başqasının üzünü görməmək lazımsa üzü deyil, gözü qapamaq gərəkir... Padşahım, sən gəl də, ... Bu örtünü sən öz gözünə as» Bir göz qapanırsa nə Ayı görür, nə də Günəşi!»  «Nə qadınlar var ki, arslan kimi erkək, nə erkəklər var ki, qadın, qadıncıqdırlar!», deyir Şeyx Nizami.

Sonda Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin bu misraları ilə fikirlərimizi yekunlaşdırmaq istərdik:

« Farsçılığı yox onun,

Türklüyə çox bağlıdır.

Qafqaz deyə zövq alır,

Rusdan canı dağlıdır.

Gözəl qadın tipləri

Ya türk, ya qafqazlıdır.

Şübhəsi yoxdur ki, o,

Bir azərbaycanlıdır». 

Videonu sizlərə təqdim edirik: